Archiwum Państwowe w Szczecinie

Archiwum Państwowe w Szczecinie
Nazwa niemiecka	Staatsarchiv
Lokalizacja	św. Wojciecha 13
Data budowy	1899-1900
[ Zobacz Archiwum Państwowe w Szczecinie na mapie.]

Archiwum Państwowe w Szczecinie - instytucja (jednostka) prowadząca działalność archiwalną z siedzibą przy ulicy Wojciecha

Historia

Początki tej instytucji wiążą się z dziejami Księstwa Pomorskiego, które uformowało się w początkach XII wieku, a rozpadło w połowie w XVII wieku. Historyczne archiwum istniało także na Pomorzu w okresie panowania szwedzkiego i brandenburskiego. Stało się profesjonalną placówką w okresie pruskim (początki XVIII wieku. do 1945 roku), dziedzicząc wcześniejsze zbiory. Archiwum w Szczecinie (niem. Staatsarchiv) formalnie utworzono w 1831 roku z siedzibą w byłym zamku książęcym (współcześnie Zamek Książąt Pomorskich). Do zasobu przejęto wówczas akta rejencji, sądów, różnych fundacji i archiwalia kościelne.

Budynek przy ul. św. Wojciecha

Budowę kompleksu przy ul. św. Wojciecha finansowaną przez pruskie władze centralne rozpoczęto w lipcu 1899 r. W stanie surowym budynki były gotowe w kwietniu 1900 r. Odbioru końcowego (niem. Schlußrevision) Policja Budowlana dokonała w grudniu tego roku. Państwowa administracja budowlana, będąca inwestorem zastępczym, oficjalnie przekazała obiekt administracji archiwalnej 15 marca 1901 r. Przemieszczanie zbiorów aktowych i bibliotecznych z obiektów dotychczas zajmowanych przez archiwum rozpoczęto w połowie lutego 1901 r. Operacja ta trwała 3 miesiące. Użytkownikom zewnętrznym nowe archiwum było dostępne od połowy marca 1901 r. Nowa siedziba umożliwiła archiwistom szczecińskim prowadzenie w szerszym zakresie niż dotychczas prac archiwalnych. Zaowocowało to m.in. przejęciem dużej ilości akt historycznych z terenu Pomorza.

Archiwum Państwowe a Archiwum Miejskie przed 1945

Przedwojenne władze miejskiego Szczecina nigdy nie wybudowały osobnego obiektu dla archiwum miejskiego. Archiwalia wytworzone przez nie przechowywane były w ratuszu, najpierw staromiejskim, a od momentu wzniesienia tzw. czerwonego ratusza w tym obiekcie. Najstarsza część archiwum miejskiego Szczecina, była przechowywana od 1879 r. w Archiwum Państwowym w charakterze depozytu. Do wybuchu II wojny światowej depozyt ten był powiększany o kolejne dopływy, m.in. w 1899, 1905, 1911, 1912, 1914 i 1924 r. W latach II wojny światowej władze miejskie wypowiedziały umowę depozytową i zabrały całe archiwum miejskie z budynku przy ul. św. Wojciecha 13. Od tego czasu uchodzi ono za zaginione.

Dyrekcja przed 1945

Dyrektorami placówki od 1901 roku byli kolejno:

• Karl Walter Friedensburg (1901–1913)
• Hermann Hoogeweg (1913–1923)
• Karl Otto Grotefend (1923–1930)
• Erich Randt (1930–1935)
• Adolf Diestelkamp (1935–1945)

Odbudowa po wojnie

Następstwem drugiej wojny światowej było znaczne rozproszenie zasobu. W 1942 r., w obawie przed skutkami nalotów bombowych, rozpoczęto ewakuację archiwaliów do wybranych miejscowości na terenie Pomorza. W konsekwencji z magazynów archiwalnych wywieziono ok. 80% zasobu.

Polska służba archiwalna rozpoczęła oficjalną działalność w Szczecinie 1 sierpnia 1945 roku Kierownictwo placówki objął Bolesław Tuhan-Taurogiński, przedwojenny archiwista, opiekun zbioru Radziwiłłów, który podjął trud gromadzenia rozproszonego zasobu. Tak oto po stronie polskiej i niemieckiej rozpoczął się proces zbierania rozproszonego zasobu i tworzenia dwóch jakby nowych, historycznych archiwów w oparciu o dawne zbiory szczecińskiego Staatsarchiv.

W końcu 1950 roku w magazynach archiwalnych zgromadzono ponad 4 tys. m.b. akt – obok dokumentacji władz i urzędów państwowych były tu akta miejskie, kościelne, a także różnych instytucji i stowarzyszeń. Część zasobu nie powróciła jednak do magazynów archiwalnych, została zniszczona lub zaginęła w nieznanych okolicznościach (np. Archiwum Miasta Szczecina), niektóre zaś historyczne dokumenty znalazły się w zbiorach Landesarchiv w Greifswaldzie. W 1950 r. archiwum przejęło pierwsze akta polskie. Dyrektorami placówki byli po wojnie:

• Bolesław Tuhan-Taurogiński 1945-1950
• Irena Okóń 1951-1955
• Henryk Lesiński 1956-1969
• Lucyna Turek-Kwiatkowska 1969-1975
• Kazimierz Kozłowski 1975-2007
• Jan Macholak 2007-2017
• Krzysztof Kowalczyk od 2017

Zasoby

W najstarszej grupie archiwaliów Archiwum Państwowego w Szczecinie znajdują się dokumenty pergaminowe i papierowe dotyczące m.in. miast pomorskich; najciekawsza jest kolekcja dokumentów gryfińskich, czy też dokument z 1293 r., będący potwierdzeniem lokacji Szczecina na prawie magdeburskim. Kancelaria książąt pomorskich (dynastia Gryfitów) reprezentowana jest przez dwa niezwykle ważne dla badań historycznych zespoły – Archiwum Książąt Szczecińskich oraz Archiwum Książąt Wołogoskich. Zawierają one bardzo cenne wiadomości o stosunkach wewnętrznych oraz kontaktach zagranicznych państwa pomorskiego. Podstawowe materiały do badań stosunków społeczno-ekonomicznych zawierają akta miejskie, sądowe, zespoły administracji kościelnej, fundacji, klasztorów czy szpitali. Uzupełniają je rękopisy i spuścizny, w których znajdują się m.in. zbiory Loepera, Wehrmanna, Bohlena, Loewego, obrazujące całokształt problemów związanych z najdawniejszymi dziejami Pomorza Zachodniego.

Dla XIX i pierwszej połowy XX w. najważniejsze są materiały powstałe w wyniku działalności pruskiej administracji państwowej. Na czoło wysuwają się tutaj akta Naczelnego Prezydium Prowincji Pomorskiej, Rejencji Szczecińskiej, w dalszej kolejności akta wytworzone przez wydziały powiatowe, sądy, władze miejskie landratury.

Zabytek

Obiekt wpisany do Wojewódzkiego Rejestru Zabytków pod numerem 880 (decyzja Kl.I.5340/1/80 z dnia 4 lutego 1980, nazwa na liście: archiwum (zespół)).

Bibliografia

• Encyklopedia Szczecina, wydanie II. Wydanie jubileuszowe z okazji 70-lecia polskiego Szczecina. Szczecińskie Towarzystwa Kultury, Szczecin 2015.
• Kozłowski K., Wspominanie archiwistów w: Kurier Szczeciński z 26 października 2017. Nr 208 (20190).

Artykuł z Internetowej Encyklopedii Szczecina znajduje się w trakcie weryfikacji i oczekuje na ewentualne uzupełnienie bibliografii i/lub dostosowanie do standardów Encyklopedii Pomorza Zachodniego